ज्वलन्त बिषय

           ज्वलन्त बिषय 

गरिबी

• अर्को आयस्रोत नभई आफ्नो उत्पादनले ८ महिनाभन्दा कम खान पुग्ने परिवारलाई गरिब भनिन्छ ।
• गाँस, वास, कपास, स्वास्थ्य, शिक्षा, सुरक्षा रोजगार र समाजिक पहिचान र सम्मानबाट वञ्चित भएको अवस्था  गरिबी हो ।
• रवर्ट चेम्बर्सका अनुसार, गरिबी भनेको कष्टहरुको पुञ्ज (Cluster of  Disadvantage) हो । जसमा,

        (क) शारिरिक दुर्वलता (ख) आर्थिक दुर्वलता (ग) शक्तिहिनता (घ) एकलोपना (ङ) किनारा लागेको पर्दछ

       " विश्व बैंक ले दैनिक १ डलरभन्दा कम आय हुनेलाई अति गरिब र २ डलर भन्दा कम आय हुनेलाई गरिब भनेको हो ।"

   गरिबीको वर्गीकरण :

• अति गरिब : आफ्नो आयस्रोतबाट ३ महिनाभन्दा कम खान पुग्ने परिवार ।
• निरपेक्ष गरिबी : त्यस्तो अवस्था जाहाँ मानिसहरुले खान सम्म पेटभरि पुग्दैन । "आधारभुत आवश्यकताका बस्तुहरु जस्तै: गाँस, बास, कपास आदिको जोहो गर्न नसक्ने  अवस्था ।
• सापेक्ष गरिबी: त्यस्तो अवस्था जाहा मानिसहरुको अवस्था औसत भन्दा तल हुन्छ । तुलनात्मक गरिबीलाई जनाउने । कुनै क्षेत्रको धनी कहलाइएको व्यक्ति अर्को क्षेत्रमा  तुलनात्मक रुपमा गरिब हुनसक्छ ।

गरिबीका प्रमुख कारणहरु

• साधन स्रोतको अपर्याप्तता, उचित उपयोग कमि     
•  परम्परागत कृषि प्रणाली
• कृषियोग्य भुमिको असामान र अवैज्ञानिक वितरण   
• भुपरिवेष्टिता
• उच्च जनसँख्या वृद्धिदर   
                                       
• दक्ष जनशक्तिको अभाव
•  शान्ति÷सुव्यवस्थाको अन्त्य    
                            
•  राजनैतिक अस्थिरता
•  सुशासनको अभाव      
                                         
•  पूँजी, सीप र प्रविधिको अभाव
• समाजिक विभेदीकरण     
                                    
•  न्युन आर्थिक वृद्धिदर
• प्राप्त विदेशी सहयोगको राम्ररी सदुपयोग नहुनु   
• विकासको फल लक्षित समूहसम्म नपुग्नु  
• वहुसँख्यक ग्रामिण क्षेत्रको आर्थिक तथा समाजिक विकासमा पहुँच नपुग्नु ।
• बैदेशिक व्यापारमा घाटा बढ्नु

नेपालमा गरिबी किन अपेक्षाकृत घटाउन सकिएको छैन ? कारण दिनुहोस ।

• कृषि प्रणालीलाई आवश्यक मात्रामा आधुनिकीकारण र व्यावसायीकरण गर्न नसक्नु ।
• उद्योगधन्दा, कलकारखानाको पर्याप्त विकास र विस्तार गर्न नसक्नु
• आर्थिक योजनाका लक्षित कार्यक्रमहरुको प्रभावकारी कार्यान्वयन नहुनु
• शिक्षा, स्वास्थ्य, यातायात, सञ्चार, विधुत जस्ता विकास पूर्वाधारहरु निर्माण गर्न नसक्नु
• राजनैतिक अस्थिरता
• अशान्ति, असुरक्षा जस्ता कारण लगानीमैत्री वातावरण नबन्नु

गरिबी न्युनीकरणका मुख्य उपायहरु केके हुन सक्छन् । उल्लेख गर्नुहोस ।

• स्रोतसाधनमा गरिबीको पहँुच बढाउने       
   
•  साधनस्रोतको उच्चतम उपयोग
• कृषि÷ग्रामिण विकासमा जोड 
                       
•  ठुला लगानीलाई प्राथमिकता
• श्रम प्रधान कृयाकलाममा जोड दिने । 
•           
• कृषिको आधुनिकीकरण
•  
• जनसँख्या नियन्त्रण   
                                  
• राजनैतिक स्थिरता
• सुशासनको अभिवृद्धि       
•                         
• द्धण्डको समाधान र शान्ति सुव्यवस्थाको स्थापना
•  
• पूर्वाधार विकास      
                                    
•  कृषिमा आधारित रोजगारमुलक कार्यमा जोड दिने
• भुमिसुधार र कृषियोग्य जमिनको प्रजातान्त्रिक र वैज्ञानिक वितरण

बेरोजगारी

• कामको लागि सीप भएर पनि काम नपाएको अवस्था ने बेरोजगारी हो ।
•  
• रोजगार नहुने स्थिति । आय आर्जनको कुनै अवसर प्राप्त नभएको अवस्था ।
• श्रम बाजारमा प्रति वर्ष ४ लाखको दरले श्रम शक्ति थप हुने अनुृमान । नेपालको श्रमशक्ति सर्वेक्षण २००८ अनुसार ।
•  
• १५ वर्ष वा सो भन्दा माथिको रोजगार मध्ये कृषि क्षेत्रमा ७३.९ रहेको र गैर कृषि क्षेत्रमा २६.१ रहेको ।

नेपालमा बेरोजगारी बढ्नुका केही मुलभुत कारणहरु :

• साधनस्रोतको अभाव     
                           
• साधनस्रोतको समुचित उपयोग नितिको अभाव
• माग र पुर्तिबीचको असन्तुलन   
         
• उच्च जनसँख्या वृद्धिदर
• दक्षताको अभाव
                                      
• परम्परागत र निर्वाहमुखी कृषि प्रणाली
• औधोगीकरण हुन नसक्नु ।
                          
• कुशासन ÷भ्रष्टाचार
• श्रमप्रतिको आस्थाको अभाव
                  
• योजनाबद्ध विकासको अभाव

बेरोजगारी सामाधानको उपायहरु :

• प्राविधिक शिक्षा 
                                     
• वैज्ञिानिक कृषि प्रणाली
• योजनावद्ध विकास
            
• उपलब्ध स्रोत साधनको समुचित उपयोगको प्रयास

• उपयुक्त आर्थिक नितिको तर्जुमा र कार्यान्वयन  
         
• जनसंख्या वृद्धि नियन्त्रण
• उपलब्ध रोजगारकिा अवसरअनुरुप सीप र दक्षताको विकास

जनस्वास्थ्य

• शारिरीक ,मानसीक तथा सामाजिक रुपले राम्रो÷असल देखिएको अवस्था स्वास्थ्य हो ।
• रोगको निदान तथा स्वास्थ्य प्रवद्र्धन गर्ने हेतुले स्थानीय स्तरमा गरिएका प्रयास नै जनस्वास्थ्य हो ।
• Public Health भन्नाले सर्वसाधारण जनताको स्वास्थ्य स्थितिलाई जनाउँछ । जसमा विविध पक्षहरु समेटिएको हुन्छ । यसमा विशेष गरी प्राथमिक स्वास्थ्य हेरचाहको प्रयासहरु पर्दछन ।

प्राथमिक स्वास्थ्य अन्तर्गत संचालित कार्यक्रमहरु:

–   स्वास्थय शिक्षा, पोषण सेवा, सुरक्षित खानेपानी, आधारभुत सरसफाई, परिवार नियोजन, मातृशिशु सेवा, खोप सेवा, सरुवा रोगको रोकथाम÷नियन्त्रण, सामान्य रोग तथा घाउ चोटको उपचार, अत्आवश्यक औषधिको आपुर्ति ।

स्वास्थ्यका समस्याहरु ः–

• अन्धविश्वास÷चेतनाको कमी
    
• अवैज्ञानिक उपचार पद्धति
• सरुवा रोगको व्यापकता
• कुपोषण
• धेम्रपान, मघपान , कुलत   
     
• वातावरणीय सरसफाईको अभाव
  
• उच्च मातृ मृत्युदर
• उच्च शिशु मृत्युदर
• उच्च बाल मृत्युदर 
   
• अस्वस्थकर जिवन शैली

सामाधानको उपायहरु :

• स्वास्थ्यको महत्व   
                
• वैज्ञानिक उपचार पद्धति
• शुद्ध पिउने पानी÷ खाघ मिसावत नियन्त्रण 
   
• प्रदुषण नियन्त्रण÷स्वास्थ्य सेवाको प्रवन्ध
• कुलत उत्पादन र प्रयोगलाई निरुत्साहित गर्ने ।

खाद्य सुरक्षा

• लामो समयसम्म खाद्यपर्दाथ नविग्रिने गरी भण्डारण गर्ने तथा खाधपदार्थको सुनिश्चिता गर्ने अवस्था नै खाध सुरक्षा हो ।
• शरीरको निश्चित प्रक्रियाहरु सञ्चालन गरी उर्जा प्रवाह गर्ने तत्व खाधपदार्थ हो ।
• विश्वमा लगभग एक तिहाई मानिसहरु पर्याप्त खाधान्नबाट वञ्चित भएको अवस्था हो ।
•  सन. १९९६ मा विकसित खाध सुरक्षाको सिद्धान्तहरु निम्नानुसार छन् ।

1. खाना : मानिसको आधारभुत आवश्यकता
2. कृषि सुधार : प्राकृतिक स्रोत संरक्षण
3. खाध व्यापारको पुन :  संगठन
4. भोकमरीको विश्व व्यापीकरणको अन्त
5. सामाजिक शान्ति
6. प्रजातान्त्रिक नियन्त्रण

खाद्य सुरक्षा अन्नर्गत पर्ने कुराहरु ः–

• खाद्यान्नमा पहुँच   
                         
• पर्याप्त खाना
• सधैका लागी खाद्य सुरक्षा     
                   
• परिवारका सबै सदस्यलाई खाद्य सुरक्षा
•  जिविकोपार्जन सुरक्षा  
              
• खाद्य सुरक्षा र मानवअधिकारको सुरक्षा

खाद्य सुरक्षाका समस्या वा चुनौतीहरु ः–

• न्युृन उत्पादकत्व र सीमित खेतीयोग्य जमिन  
    
• वितरण प्रणाली र बढ्दो परनिर्भरता
• कृषि क्षेत्रमा न्युन लगानी  
• जलवायु परिवर्तन
•  उच्च बजार मूल्य

सामाजिक सुरक्षा

• मानवीय मर्यादा रक्षाको लागि आधारभुत आवश्यकता परिपूर्ति गर्ने कार्यलाई सामाजिक सुरक्षा भनिन्छ ।
  
• सामाजिक सुरक्षाले सामान्यतया ः सामाजिक बीमा कार्यक्रमलाई जनाउँछ, जसले गरिबी, वृद्धावस्था, अशक्तता, बेरोजगारीको अवस्थामा सुविधा उपलब्ध गराउँछ ।
  
• सामाजिक सुरक्षाले आर्थिक तथा सामाजिक रुपमा असुरक्षित वा जोखिम सम्भाव्य व्यक्तिलाई विभिन्न उपाय र निकायबाट विशेष सहुलियत र साहयता उपलब्ध गराउँछ ।
  
• यसलाई सामाजिक न्यायको अभिन्न अंगको रुपमा लिइन्छ ।

सामाजिक सुरक्षाको महत्व ः –

• मानवीय जीवनयापन  
                          
• भविष्यको सुरक्षा
  
• उच्च आर्थिक वृद्धि   
                              
• गरिबी निवारण
  
• दीगो शान्ति निर्माण
  

नेपालमा सामाजिक सुरक्षाको संवैधानिक व्यवस्था ः –

• सामाजिक सुरक्षा सम्बन्धी हक , धारा १८
  
• श्रम सम्बन्धी हक, धारा ३०
  
•  आर्थिक सामाजिक सुरक्षाको व्यवस्था, धारा ३३
  
•  सामाजिक सुरक्षाको विशेष व्यवस्था सम्बन्धी निति, धारा ३५(९)
  
•  राज्यको निति, धारा ३५(७)

नेपालमा सञ्चालित सामाजिक सुरक्षा सम्बन्धी कार्यक्रमहरु ः–

• जेष्ठ नागरिक भत्ता कार्यक्रम  
                    
•  विधवा तथा एकल महिता भत्ता कार्यक्रम
  
• असक्त÷अपाङगता सहायता भत्ता  
                
• बाल संरक्षण अनुदान
  
•  “सबैको लागि शिक्षा” नामक छात्रवृति
  
• मातृत्व सँरक्षण सुविधा
  
• कर्णाली रोजगारी योजना
  
• लोपोन्मुख आदिवासी÷जनजाति उतथान कार्यक्रम
  
• जेष्ठ नागरिक स्वास्थ्य उपचार कार्यक्रम

सामाजिक सुरक्षा सम्बन्धी देखिएका समस्याहरु ः–

• दीर्घकालिन सोच र नितीको अभाव    
           
•  श्रोत साधनको कमी
  
• सुचना प्रणाली प्रभावकारी नहुनु 
                   
• सामाजिक विवेद र असमानता
  
•  परम्परागत मुल्य र मान्यता 
        
• वितरणमुखी (नगद) कार्यक्रममा जोड
  
•  Supply Oriented कार्यक्रम  
         
•  लक्षित समुहको पहिचान कठिनाई

सामाधानको उपायहरु ः–

• उपयुक्त समयमा सुचना प्रवाह
  
• नागरिक समाज र गैरसरकारी सँस्थासँग परामर्श
  
• जेष्ठ नागरिक भत्ता, आवास जस्ता कार्यक्रम सञ्चालन
  
• सामाजिक सुरक्षा कार्यक्रमलाई राष्ट्रिय परिचयपत्र कार्यक्रमसँग आवद्ध गरी व्यवस्थित गरिनुपर्ने ।

उर्जा संकट

•  उर्जाको माग बढेर विभिन्न कारणले आपूर्ति कम हुने अवस्था नै उर्जा संकट हो ।
  
• उर्जा शक्तिको प्रमुख स्रोत हो ।
  
• नेपालमा परम्परागत उर्जा ८७.३ प्रतिशत, व्यापारिक उर्जा १२ प्रतिशत, नविकरणीय उर्जा ०.७ प्रतिशत खपत भइरहेको छ ।
  
•  उर्जा खपतमध्ये ८९.२ प्रतिशत दाउराबाट , ४.२ प्रतिशत कृषिजनय अबशेषबाट, अन्यबाट ६.६ प्रतिशत आपूर्ति हुने गर्दछ ।
  
• वैकल्पिक उर्जाको रुपमा सौर्य उर्जा , वायु उर्जा, लघु जलविधुत आदि सञ्चालनमा रहेका छन् ।
  
• नेपालमा विगत एक दशकमा उर्जा संकटको अवस्था भयावह (डरलाग्दो) बनिरहेको छ ।
  
• सम्पूर्ण रुपमा विदेशबाट आयात गर्नुपर्ने पेट्रौलियम पदार्थको मुल्य आकाशिदै गएकोले आपुर्ति व्यवस्था असहज बनिरहेको छ ।

उर्जा संकटका कारणहरु ः –

• पेट्रौलियम पदार्थको ठुलो परिमाणमा भण्डारण गर्ने क्षमता नहुनु ।
  
• परम्परागत प्रविधि र सोच
  
• उर्जाक्षेत्रमा दीर्घकालिन सोचको अभाव
  
• अत्यधिक विधुत चुहावत
  
• विधुत प्राधिकरण, नेपाल आयल निगम जस्ता सँस्थाहरुमा राजनैतिक नियुक्ति
  
• भ्रष्टाचार
  
•  उर्जा क्षेत्रमा काम गर्ने जनशक्ति अभाव

सामाधानका उपायहरु ÷गरिएको प्रयासहरु ः

• उर्जा मन्त्रालयको स्थापना÷सशक्तिकरण
  
• ७२ जिल्लामा वातावरण तथा उर्जा स्काईको स्थापना
  
• धुवारहित चुलो, लधु जलविधुत, सौर्य उर्जा, गोवरग्यासजस्ता प्रविधिमा जोड र सहुलियत
  
• लधु जलविधुतबाट मात्रै ५.७२ मेगावाट विधुत उतपादन भएको
   
•  विधुत महसुल नतिर्नेलाई कारवाही गर्न थालिएको ।

नेपालको विकासमा जलविधुतको महत्व ः–

• नेपाल जलस्रोतमा दास्रो धनी भएकोले जलविधुतको विकास गरी आन्तरिक खपत एवं निर्यात गर्न सकिने संम्भावना रहेको ।
  
• यसको उत्पादन गरी प्रयोग गर्दा वातावरणमा कमैमात्र प्रतिकुल प्रभाव पर्ने भएकोले यसको प्रयोग पेट्रौलियम पदार्थ एवं दाउराको प्रयोगको तुलनामा बढी वातावरणमैत्री हुने ।
  
• एकपटक संरचना निर्माण गरेपछि वर्षौसम्म प्रयोग गर्न सकिने तथा पटक पटक ढुवानी खर्च व्यहोर्नु नपर्ने
  
• यसको प्रयोगले ठुलाठुला मेशिन औजार, कलकारखाना सञ्चालन गर्न सकिनुको साथै पेट्रोलियम पदार्थ तथा दाउराभन्दा सस्तो पर्ने
  
• यसको प्रयोग बढाउन सकेमा मुलुक ऊर्जामा आत्मनिर्भर हुनुको साथै दाउराको खपत रोकी वनजंगल जोगाउन सकिने ।

नेपालमा जलविधुतको विकासमा देखा परेका समस्याहरु ः–        

• जलविधुतको विकास गर्न ठुला मात्रामा पुँजी, प्रविधि तथा दक्ष जनशक्ति चाहिने भएकोले सोको अभावमा जलविद्युतका ठुलाठुला आयोजनाहरु बनाउन नसकिएको ।
  
• विद्युत माग र आपुर्तिबीच रहेको व्यापक असन्तुलनका कारण दैनिक १८ घण्टासम्म लोडसेडिङ भइरहेको ।
  
• राजनैतिक अस्थिरता
  
• स–साना कारणले पनि विद्युत आयोजना निर्माणमा अवरोध हुने तथा निर्धारित समय र लागतमा जलविद्युत आयोजना सम्पन्न हुन नसकेको ।
  
• नेपाल विधुत प्राधिकरण निरन्तर घाटामा गएकोले उसले जलविद्युत आयोजना निर्माण गर्ने क्षमता गुमाउदै गएको ।
  
• लगानीमैत्री वातावरणको विकास गर्न नसकिनु
  
• राज्यले स्पष्ट विद्युत विकास नीति तय गर्न नसक्नु
  
•  विद्युत प्रशारण लाइन निर्माण गर्न पर्याप्त ध्यान नदिइएको
  
• विद्युत खरिद दर उच्च हुनु
  
• Private Sector लाई यस क्षेत्रमा प्रभावकारी रुपले परिचालन गर्न नसक्नु

समस्या सामाधानका उपायहरु ः–

• जलविद्युत क्षेत्रलाई उच्च प्राथमिकता प्रदान गरी यस क्षेत्रमा लगानी वृद्धि गर्ने
  
• नेपाल विद्युत प्राधिकरणको संरचनागत सुधार , त्याहाँ भित्रको अनियमितताको रोकथाम तथा विद्युत चुहावत नियन्त्रण गर्ने
  
• जनविद्युत प्रशारण लाइन निर्माण गरी अल्पकालिन रुपमा भारतबाट विद्युत आयात गरेरै भए पनि लोडसेडिङको समय कटौती गर्ने
  
•  निजी क्षेत्रलाई थप विद्युत उतपादनमा सहुलियत दिुनुको साथै यस क्षेत्रमा विदेशी लगानी आकर्षित गर्ने
  
•  जलविद्युत आयोजनाहरु निर्धारित समय र लागतमा सम्पन्न गर्न उपलब्ध सबै विकल्पहरु प्रयोग गर्ने
  
• जलविद्युतको मागको निरन्तर विश्लेषण गरी माग र आपुर्तिबीच सन्तुलन कायम हुने नर्या जलविद्युत आयोजना क्रमिक रुपमा निमाषर््ण गर्दै जाने ।
  
  
  Search Tag : Jwalant Bishay, Garibi, urja sankat