ज्वलन्त बिषय

गरिबी

अर्को आयस्रोत नभई आफ्नो उत्पादनले ८ महिनाभन्दा कम खान पुग्ने परिवारलाई गरिब भनिन्छ ।
गाँस, वास, कपास, स्वास्थ्य, शिक्षा, सुरक्षा रोजगार र समाजिक पहिचान र सम्मानबाट वञ्चित भएको अवस्था गरिबी हो ।
रवर्ट चेम्बर्सका अनुसार, गरिबी भनेको कष्टहरुको पुञ्ज (Cluster of Disadvantage) हो । जसमा,

(क) शारिरिक दुर्वलता (ख) आर्थिक दुर्वलता (ग) शक्तिहिनता (घ) एकलोपना (ङ) किनारा लागेको पर्दछ

" विश्व बैंक ले दैनिक १ डलरभन्दा कम आय हुनेलाई अति गरिब र २ डलर भन्दा कम आय हुनेलाई गरिब भनेको हो ।"

गरिबीको वर्गीकरण :

अति गरिब : आफ्नो आयस्रोतबाट ३ महिनाभन्दा कम खान पुग्ने परिवार ।
निरपेक्ष गरिबी : त्यस्तो अवस्था जाहाँ मानिसहरुले खान सम्म पेटभरि पुग्दैन । "आधारभुत आवश्यकताका बस्तुहरु जस्तै: गाँस, बास, कपास आदिको जोहो गर्न नसक्ने अवस्था ।
सापेक्ष गरिबी: त्यस्तो अवस्था जाहा मानिसहरुको अवस्था औसत भन्दा तल हुन्छ । तुलनात्मक गरिबीलाई जनाउने । कुनै क्षेत्रको धनी कहलाइएको व्यक्ति अर्को क्षेत्रमा तुलनात्मक रुपमा गरिब हुनसक्छ ।

गरिबीका प्रमुख कारणहरु

साधन स्रोतको अपर्याप्तता, उचित उपयोग कमि
परम्परागत कृषि प्रणाली
कृषियोग्य भुमिको असामान र अवैज्ञानिक वितरण
भुपरिवेष्टिता
उच्च जनसँख्या वृद्धिदर
दक्ष जनशक्तिको अभाव
शान्ति÷सुव्यवस्थाको अन्त्य
राजनैतिक अस्थिरता
सुशासनको अभाव
पूँजी, सीप र प्रविधिको अभाव
समाजिक विभेदीकरण
न्युन आर्थिक वृद्धिदर
प्राप्त विदेशी सहयोगको राम्ररी सदुपयोग नहुनु
विकासको फल लक्षित समूहसम्म नपुग्नु
वहुसँख्यक ग्रामिण क्षेत्रको आर्थिक तथा समाजिक विकासमा पहुँच नपुग्नु ।
बैदेशिक व्यापारमा घाटा बढ्नु

नेपालमा गरिबी किन अपेक्षाकृत घटाउन सकिएको छैन ? कारण दिनुहोस ।

कृषि प्रणालीलाई आवश्यक मात्रामा आधुनिकीकारण र व्यावसायीकरण गर्न नसक्नु ।
उद्योगधन्दा, कलकारखानाको पर्याप्त विकास र विस्तार गर्न नसक्नु
आर्थिक योजनाका लक्षित कार्यक्रमहरुको प्रभावकारी कार्यान्वयन नहुनु
शिक्षा, स्वास्थ्य, यातायात, सञ्चार, विधुत जस्ता विकास पूर्वाधारहरु निर्माण गर्न नसक्नु
राजनैतिक अस्थिरता
अशान्ति, असुरक्षा जस्ता कारण लगानीमैत्री वातावरण नबन्नु

गरिबी न्युनीकरणका मुख्य उपायहरु केके हुन सक्छन् । उल्लेख गर्नुहोस ।

स्रोतसाधनमा गरिबीको पहँुच बढाउने
साधनस्रोतको उच्चतम उपयोग
कृषि÷ग्रामिण विकासमा जोड
ठुला लगानीलाई प्राथमिकता
श्रम प्रधान कृयाकलाममा जोड दिने ।
कृषिको आधुनिकीकरण
जनसँख्या नियन्त्रण
राजनैतिक स्थिरता
सुशासनको अभिवृद्धि
द्धण्डको समाधान र शान्ति सुव्यवस्थाको स्थापना
पूर्वाधार विकास
कृषिमा आधारित रोजगारमुलक कार्यमा जोड दिने
भुमिसुधार र कृषियोग्य जमिनको प्रजातान्त्रिक र वैज्ञानिक वितरण

बेरोजगारी

कामको लागि सीप भएर पनि काम नपाएको अवस्था ने बेरोजगारी हो ।
रोजगार नहुने स्थिति । आय आर्जनको कुनै अवसर प्राप्त नभएको अवस्था ।
श्रम बाजारमा प्रति वर्ष ४ लाखको दरले श्रम शक्ति थप हुने अनुृमान । नेपालको श्रमशक्ति सर्वेक्षण २००८ अनुसार ।
१५ वर्ष वा सो भन्दा माथिको रोजगार मध्ये कृषि क्षेत्रमा ७३.९ रहेको र गैर कृषि क्षेत्रमा २६.१ रहेको ।

नेपालमा बेरोजगारी बढ्नुका केही मुलभुत कारणहरु :

साधनस्रोतको अभाव
साधनस्रोतको समुचित उपयोग नितिको अभाव
माग र पुर्तिबीचको असन्तुलन
उच्च जनसँख्या वृद्धिदर
दक्षताको अभाव
परम्परागत र निर्वाहमुखी कृषि प्रणाली
औधोगीकरण हुन नसक्नु ।
कुशासन ÷भ्रष्टाचार
श्रमप्रतिको आस्थाको अभाव
योजनाबद्ध विकासको अभाव

बेरोजगारी सामाधानको उपायहरु :

प्राविधिक शिक्षा
वैज्ञिानिक कृषि प्रणाली
योजनावद्ध विकास
उपलब्ध स्रोत साधनको समुचित उपयोगको प्रयास

उपयुक्त आर्थिक नितिको तर्जुमा र कार्यान्वयन
जनसंख्या वृद्धि नियन्त्रण
उपलब्ध रोजगारकिा अवसरअनुरुप सीप र दक्षताको विकास

जनस्वास्थ्य

शारिरीक ,मानसीक तथा सामाजिक रुपले राम्रो÷असल देखिएको अवस्था स्वास्थ्य हो ।
रोगको निदान तथा स्वास्थ्य प्रवद्र्धन गर्ने हेतुले स्थानीय स्तरमा गरिएका प्रयास नै जनस्वास्थ्य हो ।
Public Health भन्नाले सर्वसाधारण जनताको स्वास्थ्य स्थितिलाई जनाउँछ । जसमा विविध पक्षहरु समेटिएको हुन्छ । यसमा विशेष गरी प्राथमिक स्वास्थ्य हेरचाहको प्रयासहरु पर्दछन ।

प्राथमिक स्वास्थ्य अन्तर्गत संचालित कार्यक्रमहरु:

– स्वास्थय शिक्षा, पोषण सेवा, सुरक्षित खानेपानी, आधारभुत सरसफाई, परिवार नियोजन, मातृशिशु सेवा, खोप सेवा, सरुवा रोगको रोकथाम÷नियन्त्रण, सामान्य रोग तथा घाउ चोटको उपचार, अत्आवश्यक औषधिको आपुर्ति ।

स्वास्थ्यका समस्याहरु ः–

अन्धविश्वास÷चेतनाको कमी
अवैज्ञानिक उपचार पद्धति
सरुवा रोगको व्यापकता
कुपोषण
धेम्रपान, मघपान , कुलत
वातावरणीय सरसफाईको अभाव
उच्च मातृ मृत्युदर
उच्च शिशु मृत्युदर
उच्च बाल मृत्युदर
अस्वस्थकर जिवन शैली

सामाधानको उपायहरु :

स्वास्थ्यको महत्व
वैज्ञानिक उपचार पद्धति
शुद्ध पिउने पानी÷ खाघ मिसावत नियन्त्रण
प्रदुषण नियन्त्रण÷स्वास्थ्य सेवाको प्रवन्ध
कुलत उत्पादन र प्रयोगलाई निरुत्साहित गर्ने ।

खाद्य सुरक्षा

लामो समयसम्म खाद्यपर्दाथ नविग्रिने गरी भण्डारण गर्ने तथा खाधपदार्थको सुनिश्चिता गर्ने अवस्था नै खाध सुरक्षा हो ।
शरीरको निश्चित प्रक्रियाहरु सञ्चालन गरी उर्जा प्रवाह गर्ने तत्व खाधपदार्थ हो ।
विश्वमा लगभग एक तिहाई मानिसहरु पर्याप्त खाधान्नबाट वञ्चित भएको अवस्था हो ।
सन. १९९६ मा विकसित खाध सुरक्षाको सिद्धान्तहरु निम्नानुसार छन् ।

खाना : मानिसको आधारभुत आवश्यकता
कृषि सुधार : प्राकृतिक स्रोत संरक्षण
खाध व्यापारको पुन : संगठन
भोकमरीको विश्व व्यापीकरणको अन्त
सामाजिक शान्ति
प्रजातान्त्रिक नियन्त्रण

खाद्य सुरक्षा अन्नर्गत पर्ने कुराहरु ः–

खाद्यान्नमा पहुँच
पर्याप्त खाना
सधैका लागी खाद्य सुरक्षा
परिवारका सबै सदस्यलाई खाद्य सुरक्षा
जिविकोपार्जन सुरक्षा
खाद्य सुरक्षा र मानवअधिकारको सुरक्षा

खाद्य सुरक्षाका समस्या वा चुनौतीहरु ः–

न्युृन उत्पादकत्व र सीमित खेतीयोग्य जमिन
वितरण प्रणाली र बढ्दो परनिर्भरता
कृषि क्षेत्रमा न्युन लगानी
जलवायु परिवर्तन
उच्च बजार मूल्य

सामाजिक सुरक्षा

मानवीय मर्यादा रक्षाको लागि आधारभुत आवश्यकता परिपूर्ति गर्ने कार्यलाई सामाजिक सुरक्षा भनिन्छ ।
सामाजिक सुरक्षाले सामान्यतया ः सामाजिक बीमा कार्यक्रमलाई जनाउँछ, जसले गरिबी, वृद्धावस्था, अशक्तता, बेरोजगारीको अवस्थामा सुविधा उपलब्ध गराउँछ ।
सामाजिक सुरक्षाले आर्थिक तथा सामाजिक रुपमा असुरक्षित वा जोखिम सम्भाव्य व्यक्तिलाई विभिन्न उपाय र निकायबाट विशेष सहुलियत र साहयता उपलब्ध गराउँछ ।
यसलाई सामाजिक न्यायको अभिन्न अंगको रुपमा लिइन्छ ।

सामाजिक सुरक्षाको महत्व ः –

मानवीय जीवनयापन
भविष्यको सुरक्षा
उच्च आर्थिक वृद्धि
गरिबी निवारण
दीगो शान्ति निर्माण

नेपालमा सामाजिक सुरक्षाको संवैधानिक व्यवस्था ः –

सामाजिक सुरक्षा सम्बन्धी हक , धारा १८
श्रम सम्बन्धी हक, धारा ३०
आर्थिक सामाजिक सुरक्षाको व्यवस्था, धारा ३३
सामाजिक सुरक्षाको विशेष व्यवस्था सम्बन्धी निति, धारा ३५(९)
राज्यको निति, धारा ३५(७)

नेपालमा सञ्चालित सामाजिक सुरक्षा सम्बन्धी कार्यक्रमहरु ः–

जेष्ठ नागरिक भत्ता कार्यक्रम
विधवा तथा एकल महिता भत्ता कार्यक्रम
असक्त÷अपाङगता सहायता भत्ता
बाल संरक्षण अनुदान
“सबैको लागि शिक्षा” नामक छात्रवृति
मातृत्व सँरक्षण सुविधा
कर्णाली रोजगारी योजना
लोपोन्मुख आदिवासी÷जनजाति उतथान कार्यक्रम
जेष्ठ नागरिक स्वास्थ्य उपचार कार्यक्रम

सामाजिक सुरक्षा सम्बन्धी देखिएका समस्याहरु ः–

दीर्घकालिन सोच र नितीको अभाव
श्रोत साधनको कमी
सुचना प्रणाली प्रभावकारी नहुनु
सामाजिक विवेद र असमानता
परम्परागत मुल्य र मान्यता
वितरणमुखी (नगद) कार्यक्रममा जोड
Supply Oriented कार्यक्रम
लक्षित समुहको पहिचान कठिनाई

सामाधानको उपायहरु ः–

उपयुक्त समयमा सुचना प्रवाह
नागरिक समाज र गैरसरकारी सँस्थासँग परामर्श
जेष्ठ नागरिक भत्ता, आवास जस्ता कार्यक्रम सञ्चालन
सामाजिक सुरक्षा कार्यक्रमलाई राष्ट्रिय परिचयपत्र कार्यक्रमसँग आवद्ध गरी व्यवस्थित गरिनुपर्ने ।

उर्जा संकट

उर्जाको माग बढेर विभिन्न कारणले आपूर्ति कम हुने अवस्था नै उर्जा संकट हो ।
उर्जा शक्तिको प्रमुख स्रोत हो ।
नेपालमा परम्परागत उर्जा ८७.३ प्रतिशत, व्यापारिक उर्जा १२ प्रतिशत, नविकरणीय उर्जा ०.७ प्रतिशत खपत भइरहेको छ ।
उर्जा खपतमध्ये ८९.२ प्रतिशत दाउराबाट , ४.२ प्रतिशत कृषिजनय अबशेषबाट, अन्यबाट ६.६ प्रतिशत आपूर्ति हुने गर्दछ ।
वैकल्पिक उर्जाको रुपमा सौर्य उर्जा , वायु उर्जा, लघु जलविधुत आदि सञ्चालनमा रहेका छन् ।
नेपालमा विगत एक दशकमा उर्जा संकटको अवस्था भयावह (डरलाग्दो) बनिरहेको छ ।
सम्पूर्ण रुपमा विदेशबाट आयात गर्नुपर्ने पेट्रौलियम पदार्थको मुल्य आकाशिदै गएकोले आपुर्ति व्यवस्था असहज बनिरहेको छ ।

उर्जा संकटका कारणहरु ः –

पेट्रौलियम पदार्थको ठुलो परिमाणमा भण्डारण गर्ने क्षमता नहुनु ।
परम्परागत प्रविधि र सोच
उर्जाक्षेत्रमा दीर्घकालिन सोचको अभाव
अत्यधिक विधुत चुहावत
विधुत प्राधिकरण, नेपाल आयल निगम जस्ता सँस्थाहरुमा राजनैतिक नियुक्ति
भ्रष्टाचार
उर्जा क्षेत्रमा काम गर्ने जनशक्ति अभाव

सामाधानका उपायहरु ÷गरिएको प्रयासहरु ः

उर्जा मन्त्रालयको स्थापना÷सशक्तिकरण
७२ जिल्लामा वातावरण तथा उर्जा स्काईको स्थापना
धुवारहित चुलो, लधु जलविधुत, सौर्य उर्जा, गोवरग्यासजस्ता प्रविधिमा जोड र सहुलियत
लधु जलविधुतबाट मात्रै ५.७२ मेगावाट विधुत उतपादन भएको
विधुत महसुल नतिर्नेलाई कारवाही गर्न थालिएको ।

नेपालको विकासमा जलविधुतको महत्व ः–

नेपाल जलस्रोतमा दास्रो धनी भएकोले जलविधुतको विकास गरी आन्तरिक खपत एवं निर्यात गर्न सकिने संम्भावना रहेको ।
यसको उत्पादन गरी प्रयोग गर्दा वातावरणमा कमैमात्र प्रतिकुल प्रभाव पर्ने भएकोले यसको प्रयोग पेट्रौलियम पदार्थ एवं दाउराको प्रयोगको तुलनामा बढी वातावरणमैत्री हुने ।
एकपटक संरचना निर्माण गरेपछि वर्षौसम्म प्रयोग गर्न सकिने तथा पटक पटक ढुवानी खर्च व्यहोर्नु नपर्ने
यसको प्रयोगले ठुलाठुला मेशिन औजार, कलकारखाना सञ्चालन गर्न सकिनुको साथै पेट्रोलियम पदार्थ तथा दाउराभन्दा सस्तो पर्ने
यसको प्रयोग बढाउन सकेमा मुलुक ऊर्जामा आत्मनिर्भर हुनुको साथै दाउराको खपत रोकी वनजंगल जोगाउन सकिने ।

नेपालमा जलविधुतको विकासमा देखा परेका समस्याहरु ः–

जलविधुतको विकास गर्न ठुला मात्रामा पुँजी, प्रविधि तथा दक्ष जनशक्ति चाहिने भएकोले सोको अभावमा जलविद्युतका ठुलाठुला आयोजनाहरु बनाउन नसकिएको ।
विद्युत माग र आपुर्तिबीच रहेको व्यापक असन्तुलनका कारण दैनिक १८ घण्टासम्म लोडसेडिङ भइरहेको ।
राजनैतिक अस्थिरता
स–साना कारणले पनि विद्युत आयोजना निर्माणमा अवरोध हुने तथा निर्धारित समय र लागतमा जलविद्युत आयोजना सम्पन्न हुन नसकेको ।
नेपाल विधुत प्राधिकरण निरन्तर घाटामा गएकोले उसले जलविद्युत आयोजना निर्माण गर्ने क्षमता गुमाउदै गएको ।
लगानीमैत्री वातावरणको विकास गर्न नसकिनु
राज्यले स्पष्ट विद्युत विकास नीति तय गर्न नसक्नु
विद्युत प्रशारण लाइन निर्माण गर्न पर्याप्त ध्यान नदिइएको
विद्युत खरिद दर उच्च हुनु
Private Sector लाई यस क्षेत्रमा प्रभावकारी रुपले परिचालन गर्न नसक्नु

समस्या सामाधानका उपायहरु ः–

जलविद्युत क्षेत्रलाई उच्च प्राथमिकता प्रदान गरी यस क्षेत्रमा लगानी वृद्धि गर्ने
नेपाल विद्युत प्राधिकरणको संरचनागत सुधार , त्याहाँ भित्रको अनियमितताको रोकथाम तथा विद्युत चुहावत नियन्त्रण गर्ने
जनविद्युत प्रशारण लाइन निर्माण गरी अल्पकालिन रुपमा भारतबाट विद्युत आयात गरेरै भए पनि लोडसेडिङको समय कटौती गर्ने
निजी क्षेत्रलाई थप विद्युत उतपादनमा सहुलियत दिुनुको साथै यस क्षेत्रमा विदेशी लगानी आकर्षित गर्ने
जलविद्युत आयोजनाहरु निर्धारित समय र लागतमा सम्पन्न गर्न उपलब्ध सबै विकल्पहरु प्रयोग गर्ने
जलविद्युतको मागको निरन्तर विश्लेषण गरी माग र आपुर्तिबीच सन्तुलन कायम हुने नर्या जलविद्युत आयोजना क्रमिक रुपमा निमाषर््ण गर्दै जाने ।

Search Tag : Jwalant Bishay, Garibi, urja sankat